چکیده:
هر یک از ما در طول روز احساسات متفاوتی تجربه می کنیم. تک تک هیجان هایی که تجربه می کنیم؛ بر افکار و تصمیم های ما تاثیر می گذارند. چگونه این احساسات به سراغ ما می آیند؟ به نظر می رسد مولکول های شیمیایی کوچکی در مغز مسئول هیجان های ما هستند. این مواد شیمیایی، که به آن ها انتقال دهنده های عصبی می گوییم می توانند خلق و فعالیت ما را کنترل کنند. ارتباط سلول های عصبی با یکدیگر مانند این است که سلول ها برای هم یادداشت هایی ارسال کنند. این یادداشت ها توسط انتقال دهنده های عصبی در سراسر مغز یا بدن منتقل می شوند. اینکه یاد بگیریم انتقال دهنده های عصبی چگونه در سراسر بدن تاثیر می گذارند و چطور مکالمه بین سلول های عصبی را ممکن می سازند، کمک می کند سازوکار هیجان هایمان را بیشتر بشناسیم.
چنین اطلاعاتی حتی می تواند محققان و درمانگران را به راه حل های درمانی برای اختلال های روانپزشکی نزدیکتر کند. در این مقاله سه انتقال دهنده عصبی که به هیجان های غم و شادی مربوط می شوند را معرفی می کنیم:
چرا این هیجان ها را تجربه می کنیم؟
آخرین باری که هیجان زده یا خوشحال بوده اید را به یاد دارید؟ آخرین باری که غمگین بوده اید یا ذوقتان سرکوب شده است چطور؟ در این لحظات به چرایی حالت های هیجانی که تجربه می کنید، فکر کرده اید؟ چرا بدن شما این چنین به موقعیت ها پاسخ می دهد؟ ما تجربه هیجان شادی یا غم را مدیون مولکول های کوچکی در مغزمان هستیم!
نورون ها بدن شما را کنترل می کنند
سلول ها سنگ بنای حیات محسوب می شوند. بدن شما از میلیاردها سلول تشکیل شده است. سلول های عصبی یک نوع از این میلیاردها سلول هستند. این سلول ها دو نقش اصلی دارند:
تجربه آنچه بیرون از بدن ما اتفاق می افتد (احساس دنیای خارج)
و مدیریت پاسخ های ما به این اتفاقات (واکنش به دنیای خارج)
نورون ها چطور این کار را انجام می دهند؟ با همکاری با یکدیگر!
نورون هایی که در مغز، نخاع و سایر نقاط بدن یافت می شوند، از طریق این مولکول های شیمیایی (یادداشت ها) با هم در ارتباط هستند. به این مولکول های شیمیایی انتقال دهنده عصبی می گوییم. همانطور که از نام آنها پیداست، انتقال دهنده های عصبی، اطلاعات را بین سلول ها انتقال می دهند. ساختار سلول های عصبی برای همین کار طراحی شده است. سلول عصبی سه بخش اصلی دارد. جسم سلولی، آکسون و دندریت. انتقال دهنده های عصبی از ساختارهای رشته ای نازک انتهای سلول که به آن ها پایانه های آکسونی می گوییم، آزاد می شوند. پایانه های آکسونی، انتقال دهنده های عصبی را در فضای بین دو سلول عصبی، که به آن سیناپس می گوییم رها می کنند. دریافت این انتقال دهنده های عصبی توسط دندریت سلول دیگری انجام می شود. پس به طور خلاصه، نورون ها پیام عصبی را از طریق انتقال دهنده های عصبی، به کمک دندریت دریافت می کنند و از طریق آکسون برای سلول های بعدی ارسال می کنند. نورون ها تمام فعالیت ها و تجربه های ما را مدیریت می کنند. تجربه های هیجانی نیز در این مجموعه قرار می گیرند.
نورون ها از سه بخش اصلی تشکیل شده اند. جسم سلولی، دندریت و آکسون. دندریت ها دریافت کننده پیام عصبی از سلول های دیگر و آکسون ها ارسال کننده این پیام ها به سلول های دیگر هستند.
انتقال دهنده ها عصبی
بیایید ماهیت پیام های بین دو نورون را بهتر بشناسیم. انتقال دهنده های عصبی مولکول های شیمیایی هستند که می توانند پیامی را بین دو سلول منتقل کنند. تا به حال بازی بیسبال تماشا کرده اید؟ دو دوست را در حال بازی بیسبال تصور کنید. یکی از آنها توپ را برای دیگری پرتاب می کند (فرستنده) و دیگری آن را دریافت می کند (گیرنده). حالا دو نورون را تصور کنید. نورون فرستنده، انتقال دهنده های عصبی را برای نورون گیرنده ارسال می کند. به نورون فرستنده، نورون پیش سیناپسی می گویند. به این شیوه نام گذاری دقت کنید. پیش سیناپسی یعنی این نورون قبل از فضای سیناپسی ( فضای ارتباط دو سلول) قرار دارد. نورون پیش سیناپسی انتقال دهنده های عصبی را در فضای سیناپسی آزاد می کند تا نورون پس سیناپسی (گیرنده) آن ها را دریافت کند. نورون پس سیناپسی یعنی این نورون بعد از فضای سیناپسی قرار دارد و دریافت کننده پیام است.
تا اینجا اتفاقاتی که در سیناپس می افتد را به طور خلاصه مطرح کردیم. حالا بیایید کمی دقیق تر نگاه کنیم. انتقال دهنده های عصبی در ساختارهای کیسه ای شکلی به نام وزیکل در نورون ها ذخیره می شوند. این وزیکل ها در پایانه های آکسونی قرار دارند. در صورتی که سلول، به میزان کافی پیام الکتریکی کافی دریافت کند، وزیکل ها را در فضای سیناپسی آزاد می کند. روی سلول پس سیناپسی گیرنده هایی برای این انتقال دهنده ها وجود دارد. انتقال دهنده های عصبی آزاد شده در فضای سیناپسی حرکت می کنند تا به این گیرنده ها برسند. اتصال انتقال دهنده های عصبی به گیرنده ها به معنای دریافت پیام توسط سلول پس سیناپسی است. اگر تعداد کافی از انتقال دهنده های عصبی به گیرنده های سطح سلول پس سیناپسی متصل شوند، پس از اتصال گیرنده و انتقال دهنده های عصبی، پیام الکتریکی آغاز می شود. در نورون پس سیناپسی، این پیام در سراسر سلول عصبی حرکت می کند. زمانی که پیام عصبی، به انتهای آکسون این نورون می رسد، وزیکل های جمع شده در پایانه های آکسونی، در فضای سیناپسی آزاد می شوند. و این مسیر مانند برای انتقال پیام به سلول های بعدی تکرار می شود. به این ترتیب مغز به کمک انتقال دهنده های عصبی روی هیجان های ما تاثیر می گذارند. سه انتقال دهنده عصبی اصلی در هیجان های ما نقش دارند: دوپامین، سروتونین و نوراپی نفرین. همین سه مولکول کوچک می توانند تا حد زیادی حال و هوای ما را در طول روز تغییر دهند. برای سلامت فیزیکی و روانی ما، تعادل ارسال و دریافت این انتقال دهنده های عصبی بین نورون ها اهمیت دارد.
دوپامین
دوپامین انتقال دهنده عصبی است که با هیجان هایی مانند علاقه، لذت، ترس و خشم همراه است. البته دوپامین به تنهایی نمی تواند باعث این هیجان ها باشد. دوپامین برای تاثیرگذاری بر خلق و حال و هوای ما، با نوراپی نفرین و سروتونین همکاری می کند. یکی دیگر از نقش های دوپامین، مشارکت در سیستم پاداش مغز است. زمانی که مغز پاداش پیش بینی نشده ای دریافت می کند، دوپامین آزاد می شود. مثلا زمانی که هدیه ای دریافت می کنید، سلول های مغزی شما دوپامین ترشح می کنند. البته، مقدار خیلی زیاد دوپامین می تواند مشکل ساز شود. این حالتی است که در اعتیاد و اختلال های روانپزشکی مشاهده می کنیم. تنظیم نبودن مقدار دوپامین در این افراد بر افکار، احساسات و رفتارهای آن ها تاثیرگذار است. به عنوان مثال می توانیم افسردگی و اسکیزوفرنی را بررسی کنیم. در بیماری اسکیزوفرنی، بیمار ارتباطش را با واقعیت از دست می دهد. فرد مبتلا به اسکیزوفرنی، چیزهایی می بیند یا می شنود که واقعیت ندارند. دانشمندان معتقدند دوپامین اضافه می تواند یکی از دلایل اسکیزوفرنی باشد. البته هنوز درباره نقش دقیق آن چیزی نمی دانیم. اگر منتظر پاداش خاصی باشیم، اما آن را دریافت نکنیم، فعالیت دوپامین در مغز کاهش می یابد. مثلا کنسل شدن برنامه ی مورد علاقمان می تواند چنین تاثیری داشته باشد. میزان کم دوپامین در مغز، با هیجان هایی مانند شگفت زدگی، استرس، شرم و چندش ارتباط دارد. مقدار خیلی کم دوپامین با اضطراب و بیماری پارکینسون مرتبط است. در نتیجه درمان های رایج برای این بیماری ها بر روش هایی برای جبران مقدار دوپامین تمرکز دارد.
سروتونین
سروتونین، انتقال دهنده عصبی است که با هیجان هایی مانند لذت، شگفت زدگی و علاقه ارتباط دارد. سروتونین همچنین در احساس چندش نقش ایفا می کند. در واقع تحریک گیرنده های سروتونین با احساس چندش از مزه غذا مرتبط است. دفعه بعدی، حین خوردن غذایی که از آن متنفرید، می دانید که این احساس چندش از غذا با تاثیر سروتونین بر سلول های مغز شما ارتباط دارد. مقدار بالای سروتونین، برای نورون ها سمی و کشنده است! در نتیجه سروتونین بالا باعث بی خوابی، لرزش، عصبی بودن و تهوع می شود. مقدار پایین سروتونین با احساساتی مانند استرس، ترس، خشم و شرم در ارتباط است. البته اینکه مقدار پایین سروتونین چگونه بر هیجان های ما اثر می گذارد، از فردی به فرد دیگر متفاوت است. برای مثال، اگر خیلی نسبت به حس و حال بقیه افراد حساس هستید؛ زمانی که اشتباه می کنید احساس شرم و عذاب وجدان شما از افرادی که کمتر از شما حساس هستند، بیشتر است. پایین بودن سروتونین هم چنین با اختلال افسردگی ارتباط دارد. بعضی داروها می توانند مدت زمانی که سروتونین در فضای سیناپسی باقی می ماند را افزایش دهند. از این داروها برای درمان افسردگی استفاده می شود.
نور اپی نفرین
نوراپی نفرین یک انتقال دهنده عصبی است که در توجه و هوشیاری نقش ایفا می کند. این مولکول همچنین در پاسخ جنگ و گریز موثر است. در زمان استرس و اضطراب، نور اپی نفرین آزاد می شود و به گیرنده هایی سراسر بدن متصل می شود. با این کار، ضربان قلب افزایش می یابد، گوارش آهسته می شود، حواس ما حساس تر عمل می کنند و مردمک چشم گشاد می شود. همه این ها واکنش هایی است که وقتی عصبی هستیم یا ترسیده ایم تجربه می کنیم. میزان بالای نوراپی نفرین شما را فعال و آماده نگه می دارد. سطح هوشیاری شما بالا است و نسبت به تغییرات محیط گوش به زنگ هستید. در نتیجه، چه در حال فرار از حمله یک خرس باشید و چه در حال تمرکز برای پاسخ دادن به سوالات کنکور سطح اپی نفرین در تمام بدن شما افزایش می یابد. بالا و پایین بودن مقدار اپی نفرین با بیماری های مختلفی ارتباط دارد. آلزایمر، پارکینسون، ADHD، افسردگی و اسکیزوفرنی نمونه هایی از این بیماری ها هستند. حالا که می دانید نوراپی نفرین چگونه واکنش های شما را تحت تاثیر قرار می دهد؛ احتمالا می توانید توضیح دهید چرا مقدار پایین نور اپی نفرین با احساس شگفت زدگی، علاقمندی، استرس و خشم مرتبط است. در حالی که احساس چندش و شرم با مقادیر کم نور اپی نفرین ارتباط دارد.
مقدار این سه انتقال دهنده عصبی مدام تغییر می کند. ترکیب های مختلف از مقادیر این انتقال دهنده ها، در حال و هوای ما تاثیرگذار است. زمانی که میزان سروتونین، دوپامین و اپی نفرین بالا باشد، هیجان ما چیزهایی مانند علاقمندی یا ذوق زدگی است. پایین بودن هر سه آن ها با تجربه شرم و مورد تمسخر واقع شدن همزمان است. اکنون می دانید که هربار غم، شادی یا هیجان دیگری را تجربه می کنید؛ مولکول های مختلفی برای تجربه این هیجان فعالیت می کنند.