خواب دیدن و رویا دیدن برای همه ما یک تجربه رایج است. بعضی از خواب هایی که می بینیم ترسناک هستند و بعضی دیگر خنده دار و عجیب. تحقیقات اخیر درباره عملکرد مغز به ما کمک می کند تا بفهمیم چرا خواب می بینیم. ایده های عجیب و غریبی که در رویاها می بینیم می تواند ما را به انسان های خلاق تری تبدیل کند. از این ایده ها هم چنین می توانیم برای حل مسائل روزمره کمک بگیریم. اینکه خاطرات روزانه حین خواب در مغز تکرار می شوند نیز می تواند به قوی تر شدن این خاطرات کمک کند. شاید جالب باشد که بدانید رویاها حتی بر خلق و خوی ما تاثیر می گذارند. بنابراین همه این مطالعات نشان می دهند، رویاها و خواب بر عملکرد ما در زمان بیداری تاثیرگذارند.
دخترم وقتی ۸ ساله بود، یکی از خواب هایش را برایم تعریف کرد. او با چند حیوان در یک سفیه فضایی بود! در خواب تصور او این بوده که در یک سفینه فضایی است. اما زمانی که خوابش را تعریف می کرد متوجه شد، آنچه دیده یک ماشین ظرفشویی بوده است. در بخشی از خواب او با حیوانات همراهش از سفیه خارج شدند و نهایتا به زمین برگشتند. او خواب را با خنده تعریف می کرد ولی بقیه روز بدون توجه به حیوانات عجیب و سفینه فضایی که او را در خواب سرگرم کرده بودند، به روز خود ادامه داد.
ما خواب هایی که دیده ایم را به یاد می آوریم و بعد بیشتر آن ها را فراموش می کنیم. پس اصلا چرا خواب می بینیم؟! چرا خواب ها درباره ی اتفاق های روز و کارهایی که انجام می دهیم، هستند؟ ابزارهای تحقیقاتی جدیدی که برای مطالعه مغز در اختیار داریم؛ برای پاسخ به این سؤالات استفاده می شوند.
رویا چیست؟
تعریف دقیق رویا کمی سخت است. اما با در نظر گرفتن هدف این مقاله بیایید رویا را این چنین تعریف کنیم:
رویاها، افکار ما در طول خواب هستند که که بعد از بیدار شدن به یاد می آوریم.
بنابراین، رویاهای شبانه با خیال پردازی های روزانه یکی نیستند. خواب یا رویا بیشتر جنبه بصری (دیداری) دارد. معمولا از صحنه ها و چهره ها تشکیل می شود و به ندرت صدا، طعم یا بو در آن تجربه می کنیم. رویا می تواند طیف متنوعی از تصاویر عجیب و غریب تا به شدت خسته کننده از رویدادهای اخیر باشد.
برای مطالعه خواب و رویا، دانشمندان به معیاری برای سنجش آن نیاز دارند. بیشتر مطالعات به کمک گزارش های افراد درباره خواب هایشان صورت می گیرد. در این گزارش ها افراد بعد از بیدار شدن درباره خواب هایشان می نویسند. ابزار برخی دیگر از مطالعات، پرسشنامه است. در پرسشنامه، سوالاتی مثل « در یک ماه گذشته، چندتا از خواب هایتان را به یاد می آورید؟» در اختیار افراد مختلف قرار داده می شود. اگر در مرحله REM چرخه خواب بیدار شویم، احتمال اینکه رویایی که دیده ایم را به یاد بیاوریم، بیشتر است. REM مخفف Rapid Eye Movement (حرکات سریع چشم) است. در این مرحله ی خواب، چشم ها سریع حرکت می کنند و ماهیچه ها هیچ تحرکی ندارند. با چنین پارامترهایی را می توان در مرحله REM خواب اندازه گیری کرد. در مرحله non-REM خواب، معمولا خیلی خواب نمی بینیم. non-REM مرحله دیگری از خواب است که بقیه ی شب (غیر رِم) را تشکیل می دهد و آن را غیر رم نام گذاری کرده اند. اگر در مرحله non-REM خواب ببینیم، این خواب ها در مقایسه با خواب های مرحله رم، کمتر عجیب و غریب هستند.
فراوانی رویاها (اینکه چند وقت یک بار خواب می بینیم) و محتوای رویاها (اینکه چه خوابی می بینیم) برای هر کس متفاوت است. منحصر به فرد بودن رویاها دلایل مختلفی دارد. برای مثال، اگر شخصی شما را بیدار کند یا با ساعت زنگ دار بیدار شوید، احتمال اینکه رویای خود را به خاطر بیاورید بیشتر است. چرا؟ زیرا در این حالت، هنوز خاطره رویایی که دیده اید در ذهن شماست. اما اگر خودتان بیدار شوید، چند مرحله از خواب را پشت سر گذاشته اید و در این بین خاطره رویا احتمالا از دست رفته است.
اینکه چقدر رویاهایمان را به یاد می آوریم با افزایش سن تغییر می کند. افراد مسن کمتر از خواب هایی که دیده اند، صحبت می کنند. البته این ممکن است به حافظه هم مربوط باشد. از آنجایی که این افراد، غالبا حافظه ضعیف تری دارند، شاید آن ها هم مثل سایر افراد خواب می بینند اما زمانی که بیدار می شوند دیگر آن را به یاد نمی آورند.
به یاد آوردن رویاها به قشر پیش پیشانی میانی در مغز مرتبط می شود. این ناحیه در حافظه و تصمیم گیری نیز نقش دارد. اگر این ناحیه مغز آسیب ببیند، فرد خواب های کمتری را به یاد می آورد. برای توضیح این پدیده دو فرضیه می توانیم مطرح کنیم:
آسیب این ناحیه باعث آسیب حافظه شده است یا در روند رویا دیدن اختلال ایجاد کرده و باعث شده فرد کمتر خواب ببیند (یا اصلا خواب نبیند).
تراکم و میزان فشرده بودن سلول های مغز در قشر پیش پیشانی میانی میتواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. میزان فشرده بودن سلول های مغز در قشر پیش پیشانی میانی ممکن است با اینکه افراد سالم چقدر خواب می بینند ارتباط داشته باشد. همچنین ژن هایی وجود دارند که بر میزان خواب REM افراد تاثیر می گذارند. افرادی که خواب REM کوتاه تری دارند، به احتمال کمتری تجربه ی خواب های عجیب و غریبی که در مرحله REM دیده می شوند، را پیدا می کنند. بنابراین، مدت زمانی که می خوابید، سن شما و ژنتیک شما، می تواند توضیح دهد چرا بیشتر یا کمتر از دیگران خواب می بینید.
فکر می کنید رویاها در زمان خواب اتفاق می افتند؟ یا فقط افکاری هستند که وقتی بیدار می شویم، به ذهنمان می آیند و ما به اشتباه احساس می کنیم که این افکار را هنگامی که خواب بودیم؛ دیده ایم؟ دانشمندان، در پژوهشی به کمک تصویربرداری با MRI (تصویربرداری تشدید مغناطیسی) به دنبال پاسخ این سوال بوده اند.
پژوهشگران، نقشه ای از فعالیت مغزی افراد هنگام نگاه کردن به چیزهایی مانند کلید، تخت و هواپیما و … ثبت کردند. افراد مورد مطالعه، پس از نگاه کردن به این تصاویر، در دستگاه MRI خوابیدند. دانشمندان، الگوی فعالیت مغزی افراد در زمان خواب را با الگوی فعالیت مغز آنها هنگام دیدن تصاویر مقایسه کردند. در این مقایسه، قسمت هایی از این دو الگوی مغزی که با هم منطبق بودند، مشخص شدند. به کمک تطبیق الگوها پژوهشگران توانستند حدود ۶۰ ٪ مواقع پیش بینی کنند که محتوای خواب افراد چه بوده است. گرچه این پیش بینی ها کاملا دقیق نیست اما در یک قضاوت منصفانه، پیش بینی ۶۰ درصدی بهتر از حدس زدن است! با در نظر گرفتن یافته های این مطالعه، می توانیم نتیجه بگیریم که رویاها، زمانی که خواب هستیم در مغز ایجاد می شوند.
شکل ۱ – (الف) تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) راهی برای بررسی مغز است. برای این تصویربرداری، فرد روی یک تخت، داخل یک آهنربای غول پیکر دراز می کشد. (ب) MRI می تواند ساختار مغز و نواحی فعال مغز را مشخص کند. (پ) MRI برای مطالعه رویا دیدن استفاده شده است. ابتدا، در حالی که شرکت کننده بیدار بود، هزاران تصویر را در MRI مشاهده کردند. این تصاویر برای دانشمندان مشخص می کند مغز چگونه به هر تصویر خاص پاسخ داده است. پس از این مرحله، زمانی که شرکت کننده درون دستگاه MRI خوابیده بود، دانشمندان الگوهای فعالیت مغز او را اندازهگیری کردند. آنها این الگوها را با الگوهایی که در زمان بیداری ثبت شده بود، تطبیق دادند. پیش بینی پژوهشگران این بود که بهترین تطابق به ما می گوید که شرکت کننده چه چیزهایی در خواب می بیند. وقتی از شرکت کنندگان در مورد رویاهایشان سوال شد، به نظر می رسید بین آنچه پژوهشگران به کمک تطبیق الگوهای فعالیت مغز پیش بینی کرده بودند و آنچه شرکت کننده در خواب دیده بود، مطابقت هایی وجود داشت.
یک اتفاق رایج در رویاها مرور خاطرات است. خاطرات ما در مرحله non-REM خواب، در مغز بازپخش می شوند. به کمک فرایند بازپخش، خاطرات در مغز تثبیت می شوند. رویاهایی که در این مرحله می بینیم، معمولا شامل افراد و اتفاق های معمولی از رویدادهای اخیر است. با این حال، می دانیم که خواب در یک چرخه بین مراحل REM و non-REM تغییر می کند. پس رویاهای عجیب و غریبی که در مرحله REM خواب، می بینیم، می تواند ترکیبی از خاطرات اخیر ما باشد که در مرحله non-REM بازپخش شده و در طول خواب REM به هم ریخته اند.
تا اینجا گفتیم که رویاها به پردازش حافظه کمک می کنند. آیا از این یافته علمی می توانیم نتیجه بگیریم که اگر خواب نبینیم، خاطراتمان پردازش نمی شوند؟ خوشبختانه نه. حتی اگر خواب نبینیم، مغز اطلاعاتی که در طول روز دریافت کرده است را ذخیره می کند.
شکل ۲ – چهار نوع خواب وجود دارد – خواب REM (بنفش) و سه مرحله خواب غیر REM (آبی).
REM مخفف حرکات سریع چشم است که در این مرحله از خواب اتفاق می افتند. در طول خواب REM، فعالیت عضلات و مغز نیز با سایر مراحل خواب متفاوت است. ویژگیهای رویاهایی که در هر یک از مراحل خواب تجربه می کنیم با دیگری متفاوت است.
رویاها خلاقیت و حل مسئله را بهبود می بخشند
رویای دخترم از یک سفینه فضایی، به یک داستان عالی تبدیل شد. او این داستان را اول برای من و بعداً برای همکلاسیهایش خواند. اتفاقات جالبی که در خواب دیده بود، انگیزه ای شد تا آن صحنه ها را در یک دفترچه بکشد و درباره رویایش در یکی از تکالیف مدرسه بنویسد. خواب دختر من، مثالی بود از اینکه چطور رویاها از ما انسان های خلاق تری می سازد. مری شلی، نویسنده کتاب فرانکشتاین، ایده کتاب خود را از رویا دریافت کرد. حتی دانشمندان نیز برای پژوهش های خود از رویاها ایده می گیرند.
برای بررسی حل مسئله خلاقانه، دانشمندان از تکلیف تداعی های بی ربط استفاده کردند. در این تکلیف سه کلمه غیرمرتبط به فرد نشان داده می شود. فرد باید کلمه ای بگوید که با همه این کلمات مرتبط باشد. مثلا زبان، خواب و شیرینی. این کلمات به ظاهر بی ربط اند. در این تکلیف انتظار داریم فرد بتواند کلمه ای پیدا کند که بین این کلمات ربط ایجاد کند. هر سه کلمه می تواند به شیرین ربط پیدا کند. مثلا شیرین زبان و خواب شیرین معنی دارند. شیرینی هم شیرین است. هدف محققان این بود تا بررسی کنند آیا خواب بر عملکرد افراد در این تکلیف اثر می گذارد یا خیر.
آنها دریافتند افرادی که خواب کوتاه (چرت زدن) را در طول روز تجربه کرده اند، در این تکلیف عملکرد بهتری دارند. به خصوص اگر در حین چرت، مرحله REM خواب را تجربه کرده باشند. با توجه به اینکه REM زمانی است که عجیب ترین رویاها رخ می دهد، پس می توان احتمال داد که این رویاها به ما در یافتن راه حل های خلاقانه برای مسائل کمک می کنند.
شکل ۳- خواب REM به افراد کمک می کند تا راه حل های خلاقانه پیدا کنند.
(الف) صبح، دو تکلیف برای سنجش خلاقیت و حل مسئله به شرکت کنندگان داده شد. شرکت کنندگان یکی از این تکالیف را دوباره بعدازظهر تکرار کردند. برای اجرای این پژوهش شرکت کنندگان را به سه گروه تقسیم کردند. گروه اول، گروه بیدار هستند. آن ها در طول روز چرت نمی زنند. بقیه شرکت کنندگان در طول روز یک چرت کوتاه دارند. از این افراد، عده ای در چرت کوتاه خود، خواب REM را تجربه نمی کنند (گروه غیر رِم). و عده ای هم خواب REM و هم خواب non-REM را تجربه می کنند. (گروه رِم+ غیررم).
(ب) اگر آزمودنی ها از صبح تا بعدازظهر نخوابیده باشند، (ستون زرد رنگ)، در انجام تکلیف بعدازظهر عملکردشان بهتر نشده است. همچنین اگر در خواب نیمروزی خود فقط مرحله غیررم را تجربه کرده باشند نیز، عملکردشان در تکلیف بعدازظهر بهبود نداشته است (ستون آبی کم رنگ). اما اگر در خواب نیمروزی آن ها هر دو مرحله رِم و غیررم وجود داشته باشد، عملکرد آنها در تکلیف بعدازظهر نسبت به عملکردشان در تکلیف صبح بهتر شده است (ستون آبی تیره).
بنابراین به نظر می رسد خواب رِم به ما کمک می کند تا راه حل های خلاقانه پیدا کنیم.
این مطالعه و پژوهش هایی مانند آن، یافته هایی ارائه می کنند که بتوانیم استدلال کنیم رویاهای REM، به ما کمک می کنند تا خلاق تر باشیم و بهتر حل مسئله کنیم. در این حالت ممکن است خاطرات مختلفی همزمان فعال شوند. این خاطرات با هم تداخل پیدا کنند و رویاهای ما را بسازند. نهایتا زمانی که از خواب بیدار می شویم، ممکن است هم خاطره ای از یک خواب عجیب در ذهنمان داشته باشیم و هم یک راه حل منحصر به فرد برای حل مشکلمان!
رویاها خلق، حالت ها و هیجانات ما را تنظیم می کنند
خواب و رویا معمولا هیجان های ما را درگیر می کند. یک مطالعه نشان داد که بیشتر خواب هایی که می بینیم ترسناک، عصبانی یا غم انگیز هستند. خواب و رویا سرشار از هیجان و احساس به نظر می آید. چرا؟ یک پاسخ این است: زیرا ما بیشتر تمایل داریم چیزهایی که هیجان ها و احساساتمان را درگیر می کنند، به خاطر بیاوریم. بیایید از تجربه های زمان بیداری چند مثال بزنیم. احتمالا شما اولین روز مدرسه یا روزی که برای مقام آوردن در یک مسابقه ورزشی یا کسب معدل بالا تشویق شده اید را به خوبی بخاطر دارید. اما احتمالا روزهای عادی مدرسه را از یاد برده باشید. بنابراین، رویاهای مربوط به رویدادهای عاطفی و هیجانی ممکن است راحت تر از رویاهای خسته کننده و غیرهیجانی به خاطر سپرده شوند. البته یک احتمال دیگر هم وجود دارد. خواب و رویا سرشار از هیجان است زیرا یکی از کارکردهای رویا دیدن، کمک به پردازش هیجان هایی است که در طول روز تجربه کرده ایم. شاید به همین دلیل است که آمیگدال، ناحیه ای از مغز که در تجربه هیجان های مختلف فعال می شود، در طول خوابREM نیز فعال است. آمیگدال در زمان بیداری به ما کمک می کند تا هیجان های مختلف را پردازش کنیم و به آنها پاسخ درست دهیم. اگر روز غمگینی داشته اید، به احتمال زیاد رویاهای غمگین خواهید دید. نکته مهم این است که خواب هم چنین می تواند خلق و خو را بهبود بخشد. مثلا خوابیدن بعد از یک جر و بحث یا یک اتفاق غم انگیز می تواند شما را شادتر کند.
رویاها هم چنین می توانند ما را برای تجربه های هیجانی آماده تر کنند. چگونه؟ به کمک چیزی که به آن تئوری شبیه سازی تهدید می گوییم.
تئوری شبیه سازی تهدید:
این نظریه می گوید تهدیدها (چیزهایی که می توانند برای ما بد باشند) در خواب شبیه سازی یا تمرین می شوند. به این طریق شما برای مواجهه با آن ها در زمان بیداری، آماده تر هستید. مثلا یک بار خواب دیدم که دختر کوچکم که شنا بلد نیست؛ در استخر افتاد. خاطره آن رویا باعث شد او را در کلاس شنا ثبت نام کنم. با شبیه سازی این اتفاق در زمان رویا، من توانستم از این موقعیت ترسناک، در زمان بیداری جلوگیری کنم. این مطالعات به ما نشان داد که خواب و رویا برای سلامت هیجانی ما مهم هستند. با پردازش هیجان ها در خواب، بهتر می توانیم آن ها را مدیریت کنیم و روز بعد حال بهتری داریم.
نتیجه گیری
روشهای مختلفی وجود دارد که دانشمندان بتوانند به کمک آنها خواب و رویا را مطالعه کنند. از پرسیدن سؤال تا استفاده از MRI. این مطالعات به ما نشان می دهد که فعالیت مغز هنگام خواب، رویاهای جالبی ایجاد می کند که هنگام بیدار شدن از خواب به یاد می آوریم. این رویاها به ما کمک می کنند چیزها را به خاطر بسپاریم، خلاق تر باشیم و هیجان های خود را پردازش کنیم.
ما می دانیم که بیشتر بچه ها به اندازه کافی نمی خوابند. برخی از بیماری ها (مانند بیماری آلزایمر) نیز باعث می شود افراد کمتر بخوابند. در حالی که برخی دیگر (مانند اختلال رفتاری خواب REM و اختلالات خلقی) مستقیماً روی رویاها تأثیر می گذارند. مطالعه خواب و رویا اهمیت دارد تا بتوانیم بگوییم چه اتفاقی می افتد اگر به اندازه کافی نخوابیم و یا چگونه میتوانیم افراد مبتلا به این بیماریها را درمان کنیم.