از پاندمی کووید ۱۹ بیش از یکسال میگذرد و هر چند خبرهای خوشحالکنندهای مبنی بر تولید واکسن و واکسیناسیون عمومی در اقصی نقاط دنیا به گوش میرسد، به نظر میرسد راه زیادی تا کنترل پاندمی و ترمیم عوارض جدیای که در ابعاد مختلف زیست انسان گذارده، باقی مانده است، به طوری که بسیاری از متخصصین معتقدند این عوارض برای همیشه یا حداقل برای سالیان دراز بر بدنه جامعه انسانی تأثیر جدی خواهد داشت و مناسبات انسانی را دستخوش تغییر همیشگی خواهد کرد. قطعاً یکی از تاثیرات مهم این پاندمی، تاثیری است که بر ذهن و روان انسان و از این طریق بر رفتار و عملکرد آنها گذاشته است؛ از یکسو طبق آمارهای معتبر منتشر شده، سلامت روان جامعه انسانی به صورت مستقیم و غیرمستقیم دچار آسیب جدی شده که روز به روز نیز بیشتر میشود. آنچنانکه در بررسیهای بزرگ اخیر ۴۰ درصد بزرگسالان علائمی از اختلالات اضطرابی و افسردگی گزارش کردهاند و میزان مصرف مواد و الکل و نیز میزان افکار خودکشی و اقدام به آن رو به افزایش بوده است. از سوی دیگر عملکرهای شناختی انسان در سطح فردی و اجتماعی از طرق مختلف دچار ناهنجاری و نارسایی شده است که این موضوع با توجه به اهمیتی که بر رفتار وی در مدیریت شرایط، حل چالشها و بهبود وضعیت میگذارد، بسیار حائز اهمیت است.
شاید بی راه نباشد که برخی این پاندمی را، “پاندمی خطاهای شناختی” نیز نام نهادهاند. چرا که بررسیها نشان میدهد، ابهام و اضطراب مزمن ناشی از شرایط موجود، ابعاد مختلف شناخت انسانی از جمله حافظه، توجه، ادراک وضعیت و برنامهریزی برای واکنش مناسب، تصمیمگیری و قضاوت افراد را دستخوش خطا و نارسایی جدی کرده است.
به نظر میرسد این پاندمی از یک نظر از بحرانهای اخیر از جمله سیل و زلزله متفاوت و بدتر است، چرا که یک نقطه اتکای جدی در بحرانها تکیه بر همبستگی اجتماعی جهت افزایش تابآوری افراد است که در بحران حاضر به دلیل لزوم فاصلهگذاری فیزیکی که در نهایت میتواند به فاصلهگذاری اجتماعی بینجامد، شرایط بیش از پیش پیچیده شده است. خصوصاً این چالش در جوامعی که سرمایه اجتماعی از قبل دچار مشکلات و آسیب بوده، به صورت جدیتری نمود پیدا میکند.
از سوی دیگر، بررسی تاریخ انسانی و بحرانهایی که تجربه کرده است، نشان میدهد افرادی که در این مواقع از نظر شناختی کارآمدی بهتری از خود نشان میدهند، با احتمال بیشتری بر چالشهای موجود فائق میآیند و از این نظر شانس بقای خود و جامعه را بیشتر میکنند. همچنین مطالعات نشان میدهد مداخلات شناختی و رفتاری از جمله اصلاح سوگیریهای شناختی از طریق ابزارهای مختلف همچون رسانه، مداخله متخصصین سلامت و … در سطح فردی و اجتماعی در شرایط بحران میتواند باعث ارتقای این کارآمدی در افراد گردد.
بر این اساس با توجه به شرایط پیچیده حال حاضر و چالشهای موجود در جامعه از جمله عوارض شناختی و آسیبهای مرتبط با سلامت روان ناشی از این بحران و همچنین لزوم ترمیم و تقویت همبستگی اجتماعی در کشور و بخصوص افزایش کارآمدی تصمیمسازان جهت تصمیمسازی درست و مدیریت بهتر شرایط، به نظر میرسد ارتقای سرمایههای شناختی و از این طریق بهینهسازی رفتار آحاد جامعه در شرایط بحران بسیار حائز اهمیت و در واقع یک اولویت ملی باشد.
ستاد علوم شناختی از روزهای آغازین این پاندمی همواره تلاش کرده است تا از طرق مختلف از جمله گردهمآوری متخصصان و تولید و انتشار محتوای آموزشی عمومی در راستای تحقق هدف ذکر شده حرکت کند و به عنوان مثال چالش ملی “دادهکاوی هوشمند به توان شناختی” با هدف شناخت و تحلیل گفتمان و رفتار جامعه ایرانی در بحران کرونا در سالی که گذشت، در این زمینه برگزار شد.
همچنین ستاد در نظر دارد تا در سال آتی (1400) با جدیت بیشتری بخصوص با در نظر گرفتن عوارض طولانیمدت پاندمی کووید ۱۹ طبق اهداف زیر اقدام کند:
– بررسی و تبیین عوارض، آسیبها و نارساییهای شناختی و رفتاری ناشی از بحران کووید ۱۹ و فرصتها و چالشهای موجود جهت مداخله در جامعه ایرانی در سطح فردی و اجتماعی
– تقویت تابآوری شناختی و بهینهسازی ظرفیتها و سرمایههای شناختی جامعه برای مقابله با بحران در دو سطح با اثرگذاری فوری و طولانیمدت
– ترمیم و تقویت سرمایههای اجتماعی جهت مقابله بهتر با بحران با استفاده از رهیافتهای شناختی
بی تردید تحقق اهداف فوقالذکر بدون رصد دائمی جامعه از نظر شرایط، دغدغههای اصلی عمومی و چالشهای جدی موجود و نیز بررسی متون و منابع علمی جدید در جهان امکانپذیر نیست و بنابرین یک راهبرد اجرایی ستاد در سال پیش رو بررسی این موارد خواهد بود.
همچنین در نظر است تا گردهماییهایی با حضور متخصصین برای بررسی چالشها و ارائه راهحلهای ممکن برگزار شود و در نهایت تولید محتوای علمی آموزشی و انتشار وسیع آن از طریق رسانههای مختلف از برنامههای مهم ستاد برای ارتقای سرمایههای شناختی آحاد جامعه ایرانی برای مقابله با بحران کووید خواهد بود.
منبع: مجله مغز و شناخت، شماره 16، زمستان 1399