هفته آگاهی از مغز– اسفند ۱۴۰۱
معرفی نویسنده
دکتر حسین زارع
استاد دانشگاه
پژوهشگر ، نویسنده و مترجم در حوزه روانشناسی شناختی و زمینههای وابسته
تکنیک واقعیت مجازی چه مزیتی نسبت به سایر روشهای درمانی دارد؟
واقعیت مجازی تعامل بین روانشناسی و رایانه است. در واقع با استفاده از رایانه، تعاملات رفتاری و شبیهسازی رفتار را انجام می دهیم. باید توجه کنیم که به کمک این تکنیک، درمانِ واقعی صورت می گیرد و صرفا محرک های مورد استفاده مجازی هستند. در این روش درمانجو در فضای مجازی، پدیده غوطهوری را تجربه می کند.
حسن فناوری واقعیت مجازی این است که به ما امکان کنترل می دهد. مداخله طبیعی، کنترل و تکرار ندارد. هر واقعهای یک بار رخ میدهد و از آن گذر میکنیم در نتیجه امکان تکرار آن واقعه برای پردازشگران وجود ندارد. درمان ترس از ارتفاع را تصور کنید. فرد به صورت مجازی از یک برج بالا می رود. به محض تجربه ترس و اضطراب، او می تواند موقعیت را تحت کنترل بگیرد:
در طبقات جابه جا شود، تجربه خودش را تکرار کند و به مرور زمان آن تجربه را مدیریت کند.
با کمک این تکنیک درمانگر نتیجه کار خودش را می بیند و فرد نیازمند به مداخله شناختی، با یک موقعیت مبهم مواجه نیست. همه چیز تحت کنترل اوست و با اطمینان خاطر فرایند درمان را پیش می برد.
استفاده از واقعیت مجازی می تواند به خصوص برای نوجوانان و جوانان کاربرد داشته باشد. نسل جدید در این زمینه بیشتر از سالمندان علاقه، دانش و مهارت دارند و این شیوه درمانی مشوق خوبی برای این نسل جهت پیگیری سلامت خواهد بود. تجربه نشان میدهد که مخاطبان چه در فضای آموزشی و چه در فضای بالینی از این فناوری استقبال می کنند. لذا مهمترین مزیت استفاده از واقعیت مجازی در مداخلههای روانشناختی بهصرفه بودن، بومی بودن تکالیف، خود تنظیمی بالا و اثربخشی بیشتر مداخله است.
نویسندگان کتاب حاضر در چه زمینه ای تخصص دارند؟
روی جلد کتاب، اسامی اسکیپ ریزو و استفان بوچارد درج شده است که علاوه بر نگارش برخی از فصلها، ویراستار کتاب هم بودند. هر یک از ۱۷ فصل کتاب را یکی از پیشکسوتان این حوزه که بر واقعیت مجازی از نظر پژوهشی و مداخله بالینی تسلط دارد، نوشته است. نهایتا محتوای کتاب تحت سرپرستی اسکیپ ریزو نگارش شده است. وجه مشترک همه نویسندگان این است که از تکنیک واقعیت مجازی در مداخله بالینی استفاده کرده اند.
چرا ترجمه این کتاب را یک ضرورت دانستید؟
توانبخشی شناختی برای افراد دارای نقص شناختی و همچنین توانمندسازی شناختی برای افراد عادی یک موضوع کاربردی است. در دنیای امروز روشهای متنوعی برای توانبخشی وجود دارد. متاسفانه در کشور ما آخرین مداخله ها، به تکنیکهای ۵۰ سال قبل محدود است؛ تکنیک هایی مشابه CBT. امروزه همه عرصه ها تحت تاثیر فناوری قرار گرفته است. بیماری ها، نارسایی ها، اختلالات و ناهنجاری های شناختی و روانشناختی و هم چنین روش های درمانی و مداخلهای نیز از روش های نوین اثر پذیرفته اند. پیش از این کتاب توانبخشی عصب-روانشناختی از انتشارات سمت منتشر شده است. محتوای آن کتاب در چارچوب عامتری، ابزارهای توانبخشی را به مخاطبان معرفی می کند. یکی از فصول کتاب توانبخشی عصب -روانشناختی به روشهای نوین همچون بازآموزی شناختی مبتنی بر رایانه، تحریک غیرتهاجمی مغز و آموزش از طریق واقعیت مجازی میپردازد.
اکنون این زمینه فراهم است تا کتاب مفصل تری در این حوزه منتشر گردد. کتاب حاضر نه تنها در منابع فارسی وجود ندارد بلکه در منابع انگلیسی هم کتاب کم نظیر یا شاید حتی بینظیری باشد.
تکنیک واقعیت مجازی، یک مداخله شناختی موثر و کارآمد است. کشور ما نیز در حوزه های مرتبط، دانشجویان زیادی دارد. همکاران بسیاری در کلینیکها، مداخلات شناختی انجام میدهند. بنابراین آشنایی دانشپژوهان کشور با مفاهیم جدید ضروری است. تاکنون درمانگران و پژوهشگران ما در این زمینه اطلاعات مدون و خوبی نداشتهاند. همین موضع باعث شد که کتاب کاربردهای واقعیت مجازی در مداخله های عصب شناختی و روان شناختی را به عنوان یک کتاب معتبر جهت مداخلات عصب شناختی و روانشناختی انتخاب کنیم و ترجمه آن را محور کار خود قرار دهیم. البته من یکی از مترجمین هستم. آقای دکتر عبداللهی از دانشگاه خوارزمی و آقای دکتر آزاد از دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله در ترجمه این کتاب همکاری داشته اند. نهایتا با مشارکت انتشارات ارجمند کتاب در سال ۱۴۰۱به چاپ رسید.
مخاطب کتاب چه کسانی هستند؟
مطالعه کتاب پیشنیاز خاصی نیاز ندارد. دانشجویانی که واحدهای درسی خود را به خوبی گذرانده اند و به قدری با روانشناسی شناختی و مداخلههای مرتبط آشنا هستند، می توانند کتاب را مطالعه کنند. علاوه بر استفاده آموزشی، کتاب از جنبه پژوهشی نیز کاربرد دارد. مرور پژوهش هایی که در سایر کشورها انجام شده است، مقدمه ای برای پژوهش های داخلی است. لازم است به این فناوری از جنبه پژوهشی توجه کنیم و با در نظر گرفتن اعتبار بوم شناختی به یافته های کارآمد دست پیدا کنیم. به لحاظ مداخلههای شناختی و روانشناختی هم، همکاران بهخصوص بالینگران می توانند از محتوای این کتاب استفاده کنند.
با توجه به مطالب این کتاب، واقعیت مجازی برای چه بیماریها/ اختلالهایی کاربرد دارد؟
واقعیت مجازی یک ابزار است که متناسب با امکانات دنیای امروز شکل گرفته است. همانطور که جعبه ابزار کامل تر در منزل، امکان حل بهتر مشکلات را فراهم می کند؛ درمانگری که به تکنیک های بیشتری مجهز است، مداخله موثرتری در روند درمان خواهد داشت. اگر پیش نیازهای نرم افزاری آن را محقق کنیم، فناوری واقعیت مجازی می تواند برای هر بیماری یا اختلالی کاربردی باشد.
در این کتاب، یک فصل به اختلال حواس اختصاص داده شده است. تاکید این فصل بر این است که نابینایان تنها افرادی بدون توانایی دیدن هستند. نه اینکه از هر نوع دریافتی محروم باشند. در حال حاضر به کمک فناوری و تکنیک هایی از جمله واقعیت مجازی و واقعیت افزوده، نابینایی صرفا یک ویژگی حسی است. نه یک محرومیت غیرقابل جبران.
فصل دیگر به کاربرد واقعیت مجازی برای توانمندسازی شناختی مبتلایان به ضربه به سر (TBI)پرداخته است. افراد زیادی در جامعه به دلیل آسیب مستقیم بهسر دچار نقایص شناختی میشوند که اصطلاحا به آن TBI میگوییم. کاهش عوارض سکته با کمک این فناوری در فصل مجزایی از کتاب پوشش داده شده است. اختلالهای روانپریشی، ناتوانی های رشدی، مشکلات یادگیری به خصوص در افراد با نیازهای ویژه، مجرمان جنسی کودک آزاری، هراس ها و اختلالهای اضطرابی، PTSD، سومصرف مواد، اختلالهای سایکوسوماتیک با تاکید بر بحث درد و ناهنجاری هایی در بحث اضافه وزن نیز در سایر فصول بررسی شده است.
در بخش دیگری از کتاب، کاربرد واقعیت مجازی در آموزش مورد توجه قرار می گیرد. روش های نوین آموزش مانند آموزش های باز و آموزش از راه دور در این فصل بحث شده است.
نکته مهم این است که کاربرد واقعیت مجازی به این موارد محدود نیست. هدف کتاب به اشتراک گذاری پژوهش ها و مداخلههای بالینی است که تاکنون انجام شده و نه اعمال محدودیت بر عرصه های اثرگذاری این فناوری.
ارزیابی شما از وضعیت فعلی ایران در فناوری واقعیت مجازی چیست؟
در کشور ما تعداد رشتههای فنی و مهندسی قابل توجه است. اگرچه علوم مهندسی به لحاظ نظری و کاربردی در وضعیت مطلوبی قرار دارد، لیکن دانش فنی دانشگاهیان کمتر در خدمت علوم دیگر قرار می گیرد. این مسئله از نقاط ضعف برجسته مدیریت دانش کشور است. تکنیک واقعیت مجازی حوزه نسبتا جدیدی است و تاکنون اساتید و درمانگران ایران کمتر بر این حیطه تمرکز کرده اند. در حال حاضر کشور ما در ابتدای راه است. بالینگران از پروتکل های مداخله ای مشخصی استفاده نمی کنند و این تکنیک هنوز مورد پذیرش عام نیست. امیدوارم با اقدامات صورت گرفته به زودی جهشی در به کارگیری فناوری واقعیت مجازی را شاهد باشیم.
با توجه به اینکه کتاب تازه منتشر شده، بازخورد مخاطبان کتاب را چگونه پیش بینی می کنید؟
تاکنون بازخورد مثبتی دریافت کرده ام. با وجود گذشت زمان کم از انتشار کتاب، این چندمین مصاحبه من است. به نظر می رسد در همین مدت کوتاه، کتاب جایگاه خودش را پیدا کرده است. دانشجویان سطوح مختلف تحصیلی و همکاران دانشگاهی از محتوا، جامعیت نظری و ارائه پروتکل های مداخله ای استقبال کرده اند. امیدوارم اثرگذاری کتاب را در قالب رواج استفاده کاربردی از این تکنیک شاهد باشیم.
سخن پایانی.
در زمینه آموزش و پژوهش، از برنامهریزان آموزشی رشتههای روانشناسی، روانشناسی شناختی و روانپزشکی که عهده دار مدیریت دانش کشور هستند، درخواست تجدید نظر در واحدهای درسی را دارم. تاکید آموزش دانشگاهی ما بر روش هایی است که حداقل ۵۰ سال قدمت دارند. در سایر کشورها نیز روش های قدیمی به کار برده می شوند. اما کشورهای توسعه یافته در روش های قدیمی تثبیت نشده اند. در چشم انداز این کشورها هر دو رویکرد کلاسیک و مدرن در نظر گرفته می شود. استمرار بر ارائه صرف محفوظات به دانشجو در دنیای امروز اثربخش نخواهد بود. توجه به دانش و مهارت کلاسیک اهمیت دارد اما بهای آن نباید غفلت از جنبه های کاربردی باشد.
منطقه جغرافیایی که ایران در آن قرار دارد در چند دهه اخیر جنگ ها و بلایای متعددی را تجربه کرده است. بنابراین تعداد مبتلایان به TBI در کشور ما قابل توجه است. از طرف دیگر، آمارهای ملی، تعداد بالای سوانح جاده ای را گزارش می کند. این تصادفات هر سال،۲۰۰۰۰ مرگ و ده ها برابر مصدومیت به بار می آورد. یکی از رایج ترین آسیب های تصادفات رانندگی، آسیب به سر است. در چنین شرایطی توانبخشی شناختی یک نیاز جدی در کشور به شمار می رود. فناوری واقعیت مجازی از آسان ترین گزینه ها برای توانمندسازی شناختی است.
در آموزش نیز می توانیم از این فناوری بهره مند شویم. آموزش رسمی افراد واجب التعلیمی که امکان حضور در مدرسه ندارند از این طریق تسهیل می شود. در حال حاضر ۲۵۰۰۰۰ دانش آموز در آمریکا با روش های فناوری نوین آموزش می بینند. ممکن است بازده کلاس به اندازه کلاس های حضوری نباشد، اما دانش آموزی که امکان حضور در کلاس درس را ندارد لزوما از تحصیل باز نمی ماند.
امیدوارم که همه دست اندرکاران این حوزه ها به روش های نوین و در دسترس توجه کنند، از جنبه پژوهشی با رویکرد بومی یافته های بیشتری در این عرصه ها ارائه کنیم و براساس این یافته ها، فناوری نوین را در بهبود کیفیت زندگی جامعه ایرانی به کاربگیریم.