معرفی پروژه فینگر: تلاشی چندجانبه برای پیشگیری از بروز زوال عقل در دوران سالمندی

مصاحبه با خانم دکتر فاطمه خمسه، متخصص مغز و اعصاب و رییس کمیته علمی انجمن دمانس و آلزایمر ایران

«تا سال ۲۰۵۰، یک سوم جمعیت ایران را افراد ۶۰ سال به بالا تشکیل می‌دهد.»

چرا این جمله در دنیای علوم شناختی حائز اهمیت است؟ گزاره آماری بالا به این معناست که در سه دهه‌ی آینده، بخش قابل توجهی از جمعیت ایران مستعد افت شناختی خواهد بود. به همین دلیل تصمیم گرفتیم درباره راهکارهای حفظ سلامت شناختی در دوران سالمندی و پژوهش‌های کلیدی در این حیطه با خانم دکتر فاطمه خمسه، متخصص مغز و اعصاب و رییس کمیته علمی انجمن دمانس و آلزایمر ایران گفتگو کنیم. گفتگوی حاضر تلاش کرده تا مخاطب را به عنوان عضوی از جامعه علوم شناختی ایران، به تامل درباره چگونگی مداخله در این پدیده دعوت کند.

فهرست مطالب

• با تعاریف مقدماتی آغاز کنیم
• آمار سالمندان در ایران
• چرا مطالعه سالمندی مهم است؟
• سالمندی باکیفیت چیست؟
• پیش‌نیازهای سالمندی باکیفیت
• تغییرات شناختی در سالمندان
• معرفی پروژه فینگر
• ویژگی‌های پروژه فینگر
• مزایای تکرار پروژه در کشورها
• وضعیت پروژه فینگر در ایران
• پیام پروژه فینگر

با تعاریف مقدماتی آغاز کنیم

«دوران سالمندی» دقیقا به چه دوره‌ای از زندگی ما اشاره دارد؟

سالمندی به زبان زیستی در‌واقع دوره‌ای است که فرایند پیری سلولی آغاز شده و توانایی بدن برای بازسازی و ترمیم خود کاهش می‌یابد. تعیین مرز سنی دقیق برای شروع این تغییرات در بدن، وابستگی زیادی به شاخص‌های بهداشت، تغذیه، سلامت و شرایط فرهنگی و اجتماعی دارد. برای مثال تغذیه ناسالم، کاهش فعالیت بدنی، استرس مزمن و آلودگی‌های محیطی از جمله فاکتورهایی هستند که باعث می‌شوند مرز دقیق سالمندی در یک شهر یا کشور با شهر و کشوری دیگر متفاوت باشد. با این حال در یک تعریف کلی، دوران سالمندی دوره‌ای از زندگی است که معمولاً از ۶۰ تا ۶۵ سالگی به بعد آغاز می‌شود. این مرحله، با تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی همراه است که بر توانایی‌های فرد تاثیر می‌گذارند. سازمان بهداشت جهانی، سالمندی را از سن ۶۰ سالگی، به سه دسته تقسیم می‌کند: سالمندان جوان (۶۰ تا ۷۴ سال)، سالمندان میانسال (۷۵ تا ۸۹ سال) و سالمندان بسیار مسن (۹۰ سال به بالا).

آمار سالمندان در ایران چگونه است؟

در حال حاضر، تمام دنیا با چالش افزایش جمعیت سالمندی مواجه است. با این وجود سرعت پیر شدن جمعیت در ایران از بسیاری از کشورها پیشی گرفته است. جمعیت هشتاد و پنج میلیون و هشتصد هزار نفری ایران (آمار سال ۲۰۲۱) به سرعت به سمت پیری حرکت می‌کند. اینجا سرعت پیر شدن جمعیت به درصد افزایش جمعیت افراد ۶۰ و بالای ۶۰ سال اشاره دارد. با نگاهی به آمارهای قدیمی‌تر می‌بینیم که در سال ۱۹۷۶، فقط ۵ درصد جمعیت ایران را سالمندان تشکیل می‌دادند و این رقم در سال ۲۰۱۹ به ۱۰ درصد رسید. یعنی درصد سالمندان ایران در حدود ۴۳ سال، ۲ برابر شد. اما انتظار می‌رود که تا سال ۲۰۴۲ به ۲۰ درصد و تا حدود سال ۲۰۵۰ به ۳۲.۱ درصد (۳۵ میلیون نفر) افزایش پیدا کند. یعنی تخمین زده می‌شود که تا سال ۲۰۵۰ حدود یک سوم جمعیت ایران ۶۰ سال یا بیشتر سن داشته باشند.

چرا مطالعه سالمندی و تلاش برای بهبود کیفیت این دوران حائز اهمیت است؟

دوران سالمندی چالش‌های جسمی و شناختی به همراه دارد. وجود این چالش‌ها ایجاب می‌کند تا با اقدامات فردی و اجتماعی تلاش کنیم تا کیفیت زندگی دوره سالمندی افزایش یابد. از نظر سیاست‌گذاری صحیح نیز لازم است برنامه‌هایی داشته باشیم تا با افزایش جمعیت سالمندان و بهبود کیفیت زندگی آنان، بار سنگینی به سازمان‌های بهداشتی و درمانی کشور تحمیل نشود.

سالمندی باکیفیت را چطور تعریف می‌کنید؟

سالمندی با کیفیت، به این معنی است که بتوانیم این دوره‌ی زندگی را با سطح بالای سلامت اجتماعی، جسمی و روانی بگذرانیم. به این ترتیب فرد سالمند، با حفظ استقلال خود، توانایی در انجام فعالیت‌های روزمره و مشارکت فعال در زندگی اجتماعی می‌تواند از زندگی خود لذت بیشتری ببرد.

چنین زندگی‌ای چه پیش‌نیازهایی دارد؟

به پیش‌نیازهای متعددی می‌توان اشاره کرد که اهم آن‌ها به شرح زیر است:

1. سلامت جسمی: مدیریت بیماری‌های مزمن و تسهیل دسترسی به خدمات بهداشتی.
2. سلامت روانشناختی: جلوگیری از افسردگی و اضطراب.
3. سلامت اجتماعی: روابط مثبت و مشارکت در جامعه.
4. استقلال فردی: رفاه اقتصادی برای تأمین نیازها.

وضعیت شناختی سالمندان چگونه تغییر می‌کند؟

پس از ۵۰ سالگی، وضعیت شناختی افراد معمولاً تحت تاثیر تغییرات طبیعی مغزی و فرآیندهای پیری قرار می‌گیرد. این تغییرات می‌توانند به تدریج بر حافظه، توجه، سرعت پردازش اطلاعات و توانایی‌های اجرایی اثر بگذارند.

پروژه FINGER یکی از برجسته‌ترین پروژه‌های مربوط به سالمندان است

پروژه فینگر یک پروژه بزرگ چندبعدی است که هدف آن بررسی تاثیر مداخلات چندبعدی بر پیشگیری از زوال عقل و ناتوانی در سالمندان است. این پروژه اولین بار در فنلاند اجرا شد و به عنوان یکی از مطالعات پیشگام در زمینه پیشگیری از دمانس شناخته می‌شود.

چه ویژگی‌هایی فینگر را از سایر پژوهش‌ها متمایز می‌کند؟

جامعیت پروژه و مشارکت فعال افراد، دو ویژگی کلیدی پروژه فینگر هستند. این پروژه به‌جای تمرکز بر یک جنبه، تمامی مولفه‌ها را در کنار هم بررسی می‌کند.

تکرار این پروژه در کشورهای مختلف چه مزیتی دارد؟

اجرای پروژه فینگر در کشورها با تطبیق فرهنگی، اثربخشی آن را افزایش می‌دهد. در ایران، این پروژه می‌تواند با فرهنگ غذایی غنی ما هماهنگ شود و آگاهی عمومی را ارتقا دهد.

اجرای فینگر در ایران در چه مرحله‌ای است؟

پس از یک طرح تسهیل‌سنجی ۶ ماهه، قرار است پروژه فینگر به مدت دو سال در تهران آغاز شود و سپس به سایر شهرها گسترش یابد.

فینگر چه پیامی به جامعه علوم شناختی ارائه می‌کند؟

ارزشمندترین پیام پروژه فینگر این است که می‌توانیم بروز اختلال شناختی را به تعویق بیندازیم و با برنامه‌ریزی مناسب، دوران سالمندی باکیفیتی را تجربه کنیم.